Κάθε άνθρωπος, υπό την ιδιότητά του ως «άνθρωπος» έχει το δικαίωμα να απολαμβάνει τις βασικές ελευθερίες όπως αυτές είναι κατοχυρωμένες στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Είναι υποχρέωση κάθε Κράτους να διαφυλάττει και να προστατεύει τα δικαιώματα όλων των ανθρώπων αλλά παράλληλα και να απέχει από κάθε προσβολή τους.
Παράδειγμα παραβίασης των βασικών Ανθρώπινων Δικαιωμάτων αποτελεί και το προχθεσινό συμβάν που διαδραματίστηκε σε χώρο στάθμευσης στην Λάρνακα με πρωταγωνίστριες δύο Κύπριες με αποδέκτη της ρατσιστικής τους συμπεριφοράς γυναίκα αλλοδαπής καταγωγής. Τα προχθεσινά υβριστικά σχόλια εμπεριείχαν έχθρα όπως σωστά ανέφερε και η Επίτροπος Διοικήσεως και Προστασίας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, κα. Μαρία Στυλιανού – Λοττίδη, και συνιστούν μεταξύ άλλων άρνηση των θεμελιωδών αξιών της Σύμβασης.
Ο διαχωρισμός μεταξύ της «ελευθερίας του λόγου» και της «ρητορικής μίσους» είναι υψίστης σημασίας. Πότε λοιπόν το δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου καταχράται; Πότε η ελευθερία έκφρασης δύναται να περιορίζεται για την προάσπιση της Ανθρώπινης αξιοπρέπειας; Και πότε η ελευθερία της έκφρασης απολήγει σε ρητορική μίσους;
Η Ελευθερία έκφρασης είναι ένα βασικό Ανθρώπινο Δικαίωμα κατοχυρωμένο από την ΕΣΔΑ (Άρθρο 10), κωδικοποιημένο στο Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας (Άρθρο 19), του οποίου η χρήση αποτελεί προϋπόθεση και θεμέλιο για μια Δημοκρατική και πλουραλιστική κοινωνία. Το Δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης περιλαμβάνει ακόμη και την έκφραση γνώμης που μπορεί να θεωρηθεί ως προσβλητική. Παραταύτα το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης δεν είναι απόλυτο. Οι περιορισμοί στο δικαίωμα αυτό φροντίζουν για την διασφάλιση της Ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των Δικαιωμάτων όλων πλην κανενός.
Υπό την επιφύλαξη της παραγράφου 2 του Άρθρου 10 (ΕΣΔΑ), τα Κράτη Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μπορούν να παρεμβαίνουν στην ενάσκηση της ελευθερίας της έκφρασης όταν οι πιο κάτω τρείς προϋποθέσεις ικανοποιούνται σωρευτικά; όταν η παρέμβαση αυτή είναι σύμφωνη και προβλέπεται από τον νόμο; όταν η παρέμβαση αποσκοπεί στην προάσπιση και προστασία μιας ή περισσότερων από τις αξίες ή συμφέροντα του Κράτους Μέλους; και όταν η παρέμβαση αυτή αποτελεί απαραίτητο και αναγκαίο μέτρο για την προάσπιση και διαφύλαξη μιας Δημοκρατικής κοινωνίας. Όπως λέχθηκε και στην απόφαση Seuror κατά Γαλλίας «κάθε σχόλιο το οποίο στρέφεται κατά των αξιών που διέπουν τη Σύμβαση θα αποκλείεται, […] από την προστασία του Άρθρου 10 (ελευθερία έκφρασης)». Επίσης κατάχρηση του δικαιώματος της ελευθερίας έκφρασης αποτελεί παράπτωμα, απαγορεύεται και τιμωρείται βάση του Άρθρου 17 της ΕΣΔΑ (κατάχρηση των δικαιωμάτων).
Σε αντίθεση με την ελευθερία έκφρασης, η «ρητορική μίσους» αμφισβητεί το δικαίωμα ενός ανθρώπου ή μιας ομάδας ανθρώπων από το να συμμετέχουν ισότιμα στην κοινωνία. Δια τούτου του λόγου η ρητορική μίσους δεν προστατεύεται από την ελευθερία έκφρασης. Η έννοια «ρητορική μίσους» περιλαμβάνει την υποκίνηση σε πράξεις βίας και την στοχοποίηση ατόμων ή κοινωνικών ομάδων λόγω ενός ιδιαίτερου χαρακτηριστικού τους. Δεν περιορίζεται μόνο σε γραπτό ή προφορικό λόγο αφού γνωρίσματά της εμπεριέχονται και σε εικόνες, είδωλα αλλά και ηλεκτρονικά παιχνίδια. Οι συνηθέστερες μορφές ρητορικής μίσους είναι μεταξύ άλλων η φυλή, η εθνότητα και η θρησκεία. Ο σεξουαλικός προσανατολισμός μπορεί να αποτελέσει και αυτός μια μορφή ρητορικής μίσους, όπως εξετάστηκε και πρόσφατα στην υπόθεση με τον Μητροπολίτη Μόρφου υπό το φως του Άρθρου 99Α του Ποινικού Κώδικα (κεφ. 154). Το παρών άρθρο αποτέλεσε αντικείμενο συζήτησης αφού χρήζει τροποποίησης καθώς εμπεριέχει όρους που περιορίζουν την ποινική δίωξη για ρητορική μίσους σε ότι αφορά τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Περαιτέρω, προκύπτει ανησυχία και από το δεύτερο εδάφιο του άρθρου όπου ο Νομοθέτης υποχρεώνει την προηγούμενη έγκριση του Γενικού Εισαγγελέα για καταχώρηση τέτοιας φύσης υποθέσεων.
Τα Δικαστήρια για να αποφασίσουν ως προς το κατά πόσο θα παρέμβουν με το δικαίωμα αυτό εξετάζουν το είδος της έκφρασης (πολιτικό, εμπορικό κοκ), τα μέσα μέσων των οποίων διαδόθηκε η έκφραση (προσωπικός, γραπτώς κοκ), αλλά και το ακροατήριο (ενήλικες, παιδιά κοκ). Δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητο και ασχολίαστο το γεγονός ότι το προχθεσινό συμβάν παρόλη την «σκληρή» χρήση γλώσσας και χαρακτηρισμών, διαδραματίστηκε ενώπιον ανήλικων παιδιών. Αυτό που θα έπρεπε να μας αφυπνίσει και να μας προβληματίσει σαν Κυπριακή κοινωνία είναι η παιδεία μας αφού αυτή αποτελεί το όχημα για την καλλιέργεια των ανθρώπινων αξιών, η έκπτωση των οποίων ταλανίζει τις σημερινές κοινωνίες.
Έτσι, η στάθμιση μεταξύ της ελευθερίας έκφρασης και της ρητορικής μίσους είναι σημαντική. Αναφορικά ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, κ. Αντόνιο Γκουτέρες, είπε μεταξύ άλλων: «Πρέπει να αντιμετωπίσουμε την ρητορική μίσους όπως αντιμετωπίζουμε κάθε κακόβουλη πράξη: καταδικάζοντάς την». Το Κράτος καθώς και το Δικαστικό Σώμα έχουν την συνεχή νομική υποχρέωση για την διατήρηση και διαφύλαξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων των πολιτών της Κυπριακής Δημοκρατίας, όπως επίσης και οι πολίτες υπέχουν ποινικής ευθύνης όταν την εκδηλώνουν. Και ενώ γίνεται μια ευρύτερη προσπάθεια για την θεμελίωση των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων, εντούτοις πρέπει πάντοτε να εντείνονται οι προσπάθειες για κατάσβεση του πυρός έναντι της ρητορικής μίσους.
Ελένη Σάββα
Δικηγόρος
07 Οκτωβρίου 2019