Η ελευθερία της έκφρασης, όπως κατοχυρώνεται στο Άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, αποτελεί θεμέλιο της δημοκρατικής κοινωνίας. Ωστόσο, τα όρια της δοκιμάζονται συνεχώς όταν τα δικαστήρια επιβάλλουν κυρώσεις σε δημοσιογράφους, εργαζόμενους ή πολίτες που αναδεικνύουν ζητήματα δημοσίου ενδιαφέροντος. Δύο πρόσφατες αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) – Arvanitis και Phileleftheros ν. Κύπρου (Αρ. Αίτησης 49917/22, απόφαση 3 Ιουλίου 2025) και Gadzhiyev και Gostev ν. Ρωσίας (Αρ. Αιτήσεων 73585/14 & 51427/18, απόφαση 15 Οκτωβρίου 2024) – παρέχουν ουσιώδη καθοδήγηση για το πώς οι εθνικές αρχές οφείλουν να ισορροπούν ανάμεσα στην προστασία της υπόληψης και της εξουσίας αφενός, και στην ελευθερία της έκφρασης αφετέρου. Και οι δύο υπογραμμίζουν τον κίνδυνο δυσανάλογων κυρώσεων και τον ύπουλο αντίκτυπο του «αποτρεπτικού αποτελέσματος» στον δημοκρατικό διάλογο.
Arvanitis και Phileleftheros ν. Κύπρου (Αρ. Αίτησης 49917/22, 3 Ιουλίου 2025)
Η υπόθεση ξεκίνησε όταν Κύπριος δικηγόρος δημοσίευσε αυτοβιογραφικό άρθρο, περιγράφοντας πώς ανέκτησε λεηλατημένους οικογενειακούς πίνακες από τα κατεχόμενα. Δημοσιογράφος απάντησε με αιχμηρή στήλη στην εφημερίδα Φιλελεύθερος, χρησιμοποιώντας προκλητική γλώσσα για να αμφισβητήσει τις επιλογές του δικηγόρου και τις επιπτώσεις τους στο κυπριακό ζήτημα περιουσιών.
Τα κυπριακά δικαστήρια έκριναν το άρθρο συκοφαντικό, επιδίκασαν αποζημιώσεις σε βάρος του δημοσιογράφου και της εφημερίδας, και απέρριψαν τις υπερασπίσεις της αλήθειας και του δίκαιου σχολιασμού.
Το ΕΔΔΑ όμως τόνισε ότι το θέμα, και δη, η αποκατάσταση λεηλατημένων έργων τέχνης και τα περιουσιακά δικαιώματα στην Κύπρο, ήταν ζήτημα γενικού δημοσίου ενδιαφέροντος. Με τη δική του δημοσίευση, ο δικηγόρος είχε εισέλθει στη δημόσια αρένα και όφειλε να ανεχθεί έναν βαθμό κριτικής. Το άρθρο του δημοσιογράφου, αν και έντονο, συνίστατο κυρίως από αξιολογικές κρίσεις με πραγματική βάση στα ίδια τα λόγια του δικηγόρου. Το Στρασβούργο έκρινε ότι τα κυπριακά δικαστήρια εφάρμοσαν υπερβολικά αυστηρή προσέγγιση, υποκαθιστώντας το δικό τους ύφος στη δημοσιογραφική έκφραση. Καθοριστικό ήταν ότι οι αποζημιώσεις επέβαλαν δυσβάσταχτο οικονομικό βάρος, αποθαρρύνοντας τη ζωηρή δημόσια συζήτηση. Διαπιστώθηκε παραβίαση του Άρθρου 10.
Gadzhiyev και Gostev ν. Ρωσίας (Αρ. Αιτήσεων 73585/14 & 51427/18, 15 Οκτωβρίου 2024)
Η δεύτερη υπόθεση αφορούσε δύο Ρώσους εργαζόμενους – έναν αστυνομικό και έναν υπάλληλο του μετρό Μόσχας, οι οποίοι απολύθηκαν επειδή μίλησαν σε μέσα ενημέρωσης για διαφθορά και θέματα ασφάλειας. Οι δηλώσεις τους άγγιζαν ζητήματα σαφούς δημοσίου ενδιαφέροντος.
Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η ομιλία τους προστατευόταν από το Άρθρο 10. Οι εργαζόμενοι ενήργησαν χωρίς κακή πρόθεση, δεν χρησιμοποίησαν προσβλητική γλώσσα και δεν προκάλεσαν αποδεδειγμένη ζημιά στους εργοδότες τους. Ωστόσο, οι κυρώσεις που επιβλήθηκαν, δηλαδή η απόλυση ήταν οι πιο αυστηρές δυνατές και καταφανώς δυσανάλογες. Το Δικαστήριο σημείωσε ότι τέτοιες ποινές αναπόφευκτα παράγουν αποτρεπτικό αποτέλεσμα: όχι μόνο φιμώνεται ο εργαζόμενος, αλλά και άλλοι αποθαρρύνονται από το να αποκαλύψουν παρόμοιες παρατυπίες. Αυτό αποδυναμώνει τη διαφάνεια και το κράτος δικαίου.
Το Αποτρεπτικό Αποτέλεσμα (Chilling Effect)
Και οι δύο αποφάσεις αναδεικνύουν τη συνεπή προειδοποίηση του Δικαστηρίου για το «chilling effect». Υπερβολικές κυρώσεις κατά όσων συμβάλλουν στον δημόσιο διάλογο δεν σιωπούν μόνο το άτομο, αλλά δημιουργούν κλίμα αυτολογοκρισίας. Δημοσιογράφοι αποφεύγουν να εκφράσουν κριτικές απόψεις, ενώ εργαζόμενοι ή δημόσιοι λειτουργοί διστάζουν να καταγγείλουν παρατυπίες. Έτσι η ανοιχτή συζήτηση διαβρώνεται σιωπηλά, αφήνοντας προβλήματα στο απυρόβλητο.
Κοινές Αρχές
Οι υποθέσεις Arvanitis και Gadzhiyev & Gostev επαναβεβαιώνουν βασικές αρχές του Άρθρου 10:
- Συμβολή στον δημόσιο διάλογο: Όπου η έκφραση αφορά διαφθορά, δημόσια ασφάλεια ή πολιτιστική κληρονομιά, οι περιορισμοί πρέπει να ερμηνεύονται στενά.
- Καθεστώς του θιγόμενου προσώπου: Όσοι εκτίθενται στη δημόσια σφαίρα οικειοθελώς πρέπει να αποδέχονται αυξημένο έλεγχο.
- Αξιολογικές κρίσεις έναντι γεγονότων: Τα δικαστήρια οφείλουν να διακρίνουν μεταξύ γεγονότων, που αποδεικνύονται, και αξιολογικών κρίσεων, που απολαμβάνουν μεγαλύτερη προστασία.
- Αναλογικότητα κυρώσεων: Ακόμη και οι αστικές αποζημιώσεις ή πειθαρχικά μέτρα μπορεί να είναι υπερβολικά αν αποθαρρύνουν τον ανοιχτό διάλογο.
- Καλή πίστη: Η προστασία είναι ισχυρότερη όταν ο λόγος διατυπώνεται με καλή πίστη, χωρίς πρόθεση παραπλάνησης ή κακοβουλία.
Οι αποφάσεις αυτές υπενθυμίζουν ξεκάθαρα ότι η ελευθερία της έκφρασης δεν αφορά μόνο το δικαίωμα να μιλά κανείς, αλλά και την προστασία από τον φόβο δυσανάλογης τιμωρίας. Είτε μέσω βαριών αποζημιώσεων σε αγωγές δυσφήμησης είτε με απολύσεις, οι κυρώσεις που αποθαρρύνουν τη συμμετοχή στον δημόσιο διάλογο διαβρώνουν τη δημοκρατία.
Το Δικαστήριο του Στρασβούργου έχει καταστήσει σαφές ότι η προκλητική δημοσιογραφία και η καλόπιστη αποκάλυψη παρατυπιών πρέπει να προστατεύονται, ακόμη κι αν προκαλούν ενόχληση. Ο ανοιχτός διάλογος, και όχι η σιωπή, είναι η ουσία της δημοκρατικής κοινωνίας.